آب در بخش کشاورزی و راههای اصلاح مصرف

بابک خیام باشی 1، پوران مبینی 2
-1 بخش تحقیقات خاک و آب.مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان.سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی. اصفهان.ایران
-2 کارشناس ارشد بذر شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان چهارمحال و بختیاری
بخش کشاورزی یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی کشور است که حدود 90 % منابع آب کشور را مصرف میکند در حالی که
متوسط جهانی مصرف آب در بخش کشاورزی حدود 70 % میباشد. در برخی شرایط به علت راندمان پایین آبیاری و نیز بدلیل
بالابودن ضایعات کشاورزی بصورت مستقیم و غیر مستقیم بخش عمدهای از منابع آب بکاررفته در تولید از چرخه بهرهوری
خارج میگردد)در مجموع گاها تا حدود 67 % آب تامین شده برای تولیدات کشاورزی از چرخه تولید خارج میشود( از سوی
دیگر با توجه به عدم یکنواختی پراکندگی با دوره رشد گیاه مقدار زیادی از بارندگی نیز از چرخه استفاده مستقیم خارج میشود.
منابع آّب
آب مورد نیاز از یکی از دو منبع زیر به دست میآید.
الف-منابع آب سطحی
ب-آبهای زیرزمینی
مدیریت هر چه بهتر منابع آب سطحی و زیرزمینی برای کاهش خسارتهای خشکسالی و یا مدیریت خطر خشکسالی حائز اهمیت
.) میباشد)اکرامنی و همکاران 2013
تاثیر فعالیتهای انسانی مانند استفاده بیش از حد کشاورزان از منابع آب و برداشتهای بیرویه و حفر چاههای غیرمجاز، از
.) خشکسالی بیشتر میباشد.)زینالی و همکاران 2015
اگر برنامه جامعی برای استفاده بهینه از منابع آبی حوضه صورت نپذیرد با پدیده شوم خشکسالی و نشست زمین که همانا پایان
.) حیات دشتها میباشد روبرو خواهیم بود)علی محمدی 57
برداشت بیش از اندازه از منابع آب، باعث کاهش دبی آبچاه، تلخ و شورشدن آب آنها، گسترش نفوذپذیری شوری آب و در
نهایت خشکشدن بسیاری از چاهها شدهاست و در برخی مناطق بدلیل پایینرفتن آب چاهها کفروبی چاه انجام شده است که
عمق چاهها پایینتر رفتهاست و از همه مهمتر رشدفزاینده جمعیت و شهرگرایی و الگوهای نامناسب مصرف گرایی همراه با روند
رشد صنعتی و کشاورزی، منابع آب شیرین را به کالایی مهم و استراتژیک تبدیل کرده است.
گسترش ساخت و ساز در حریم رودخانه همراه با آلودگی آب و کاهش بارندگی و صنایع آلاینده همراه با عدم مدیریت فضاهای
) طبیعی شهری روستایی است)حسینی ابری 1379
2
تداوم خشکسالی و ضعف شدید منابع آب همراه با کاهش سطح آب سفره های زیرزمینی ، باعث شده دبی خروجی از سد
زایندهرود بین 18 تا 20 مترمکعب در ثانیه باشد.
هدف آبیاری
*تامین آب کافی و بدستآوردن عملکرد اقتصادی
*تامین رطوبت مورد نیاز در اتمسفر و هوای اطراف گیاه
*شستن املاح مضر در خاک
*حفاظت و بیمه گیاهان در مقابل تنشهای ناشی از کمآبی یا بیآبیهای کوتاه مدت
در بین تمامی منابع لازم برای رشد و فعالیت گیاه، آب به عنوان فراوانترین و محدود کنندهترین منبع برای کشاورزی محسوب
میشود.در کشور ما بهرهوری آب، در قیاس با سایر کشورها پایین است. در کشور ایران برای تولید 1کیلوگرم محصول، 2000
لیتر آب مصرف میشود، در حالی که در کشورهای در حال توسعه برای تولید همین مقدار محصول، 1300 لیتر آب مصرف
میشود.
دلایل متعددی بر مصرف بالای آب در بخش کشاورزی بیشتر از سایر بخشها و بالاتر از متوسط جهانی، وجود دارد. از جمله این
دلایل میتوان به وضعیت قرارگرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه خشک که باعث بوجود آمدن بیابانهای گسترده و دشتهای
کویری شدهاست؛ متفاوتبودن اقلیم و میزان بارش ؛ افزایش میزان مصرف آب در کشت به روشهای سنتی؛ مدیریت نادرست،
تجیهز نکردن کشاورزی به صورت مکانیزه، کارگذاشتن پمپهای زیاد در طول مسیر رودخانه و...... اشاره کرد.
از جمله اقدامات و سادهترین راه بر افزایش بازدهی مصرف آب، مدیریت استفاده از آب است.
به منظور کاهش مصرف آب و افزایش بهرهوری اقتصادی و حفظ منابع پایه میبایست :
برنامهریزی مدون متناسب با شرایط اقلیمی، فرهنگی و اجتماعی هر منطقه میتواند بهترین راهکار برای کاهش مصرف آب باشد.
فرهنگسازی در زمینهی مصرف آب، از اموری است که باید بر روی آن سرمایهگذاری شود.
جلوگیری از تلفات آب و اقدام به اجرایینمودن طرحهای ارائهشده در این خصوص موثر است.
کشت واریتههایی که محصول آن بالا باشد و از تمام نقاط زمین به لحاظ تراکم بوته حداکثر استفاده بعملآید .
اصلاح مدیریت در بهرهبرداری از شبکههای آبیاری برای تامین کمبود بارش در بخش کشاورزی.
*انجام فعالیتهای آموزشی، ترویجی
یکی از مهمترین راهکارهای افزایش بهرهوری آب در کشاورزی انجام فعالیتهای آموزشی، ترویجی جهت کشاورزان میباشد.
تحقیقات انجام شده توسط عزیزی ) 1380 ( نشان میدهد که افرادی که از نظر سنی در گروه کمتر از 40 سال و 10 سال تجربه
که در کلاسهای ترویجی شرکت نموده و حداقل یک بار به مدیریت کشاورزی مراجعه کرده باشد، نسبت به سایر گروهها دارای
بهرهوری بالاتری از آب مصرفی خود میباشند.
توانمندسازی کشاورزان از طریق افزایش اطلاعات و آگاهسازی آنان از مزایای آموزشهای ترویجی میباشد. لازم است آموزشهای
لازم جهت آگاهی کشاورزان مبنی بر ارزش آب و بکاربردن تکنولوژیهای مناسب جهت افزایش راندمان آب دادهشود.
*استفاده از روشهای نوین آبیاری
3
بهرهگیری از تکنولوژیهای نوین برای پمپاژ هر چه بیشتر آبها، قیمت ارزان آب، عدم تغذیه مناسب سفرههای آبی، نیاز آبی
زیاد برای تولید محصولات کشاورزی بخصوص در اقلیم گرم و خشک، سطح وسیع باغات و نیازهای آبی، نوع محصولات، سودآوری
و تلاش کشاورز در تولید و برداشت بیشترو.... باعث افت شدید سطح آبهای زیرزمینی شدهاست که باعث فرونشست دشتها
میشود که علاوه بر تهدید بخش کشاورزی تهدیدی برای پروژهای عمرانی نظیر راهسازی و ساختمانسازی است. اضافه برداشت
آب از سفرهها، تهدیدی بزرگ برای امنیت آبی است و پیامدهای بعدی زیادی خواهد داشت .سیستم آبیاری غرقابی، نیازهای
آبی را در بخش کشاورزی بسیار افزایش داده است.
از دیگر پارامترهای موثر در بهرهوری آب، طراحی شبکه آبیاری متناسب با شرایط خاک و مزرعه، انتخاب روش آبیاری بهینه و
متناسب با مدیریت زراعی کشاورزان در هر منطقه، تغییر در شیوه آبیاری و استفاده از روشهای نوین آبیاری که در هر موقعیت
میبایست مناسبترین سیستم آبیاری و آبرسانی بکار گرفته شود .هر کدام از روشها بر حسب شرایط و امکانات، جایگاه خاص
خود را خواهدداشت.
بررسی نتایج محققان در لبنان به منظور بررسی تاثیر دو روش آبیاری بارانی و قطرهای روی عملکرد سیبزمینی و تاثیر بر آب
مصرفی، نشان داد اختلاف معنیداری از نظر عملکرد وجود نداشت. همچنین عملکرد در واحد سطح در روش آبیاری قطرهای
بیشتر از آبیاری جویچهای بود و کاهش مصرف آب به حجم 33 % بوده است. در حالی که مقدار آب مصرفی در روشهای بارانی و
.) قطرهای به ترتیب برابر با 859 و 496 میلیمتر در هکتار بود)رویش و همکاران 2002
در روش آبیاری قطرهای نواری عواملی چون کاهش تبخیر از سطح خاک، عدم وجود رواناب سطحی و کنترل تلفات عمقی، باعث
.) کاهش آب مصرفی و در نتیجه افزایش بهرهوری مصرف آب نسبت به آبیاری جویچهای میشود.)حقیقتی و همکاران 1393
به دلیل کمبود منابع آبی و لزوم صرفه جویی در مصرف آب مدیریت سیستمهای آبیاری از اهمیت ویژهای برخوردار است.
اصلیترین هدف آبیاری افزایش تولید محصولات کشاورزی است. در آبیاری رطوبت خاک باید در حدی حفظ شود که گیاه دچار
کمبود آب نشود. باید توجه داشت که رطوبت بیش اندازه خاک، مانند کمبود رطوبت مشکلساز است. آبیاری زیاد باعث میشود
گیاه از رطوبت بیش از اندازه آسیب ببیند و عملکرد محصول کاهش یابد. هدف آبیاری در بعضی موارد کنترل دمای هوا، رطوبت
هوا و کاهش آفات و بیماریهای گیاهی میباشد.
انواع روشهای آبیاری را میتوان در دو دسته کلی آبیاری سطحی)سنتی( و آبیاری تحت فشار )سیستم آبیاری نوین(طبقهبندی
کرد. اصلیترین تفاوت بین روشهای آبیاری سطحی و تحت فشار، نوع نیروی به کار رفته برای توزیع آب در مزرعه است. در
آبیاری سطحی)ثقلی( آب به کمک نیروی جاذبه زمین در روی زمین پخش میشود. به همین علت نام دیگر آبیاری سطحی یا
ثقلی است. در آبیاری تحت فشار از پمپ و لوله برای انتقال آب و از پاشندهها)آبپاشها یا قطرهچکانها( برای پخش آب در سطح
مزرعه استفاده میگردد.
/آبیاری سطحی
آب از نهر آبیاری یا لوله دریچهدار در سطح خاک جریانیافته و با نفوذ تدریجی در خاک در اختیار ریشه قرارمیگیرد . آبیاری
سطحی به سه روش آبیاری کرتی، آبیاری نواری و آبیاری شیاری)جویچهای( انجاممیشود.
برخی ویژگیهای روشهای آبیاری سطحی نسبت به آبیاری تحتفشار عبارتند از: پایینبودن سرمایهگذاری اولیه، هزینه
پایین تعمیر و نگهداری، نیاز به انرژی کمتر و....میباشد، اما چون هزینه تسطیح زمین زیاد است بنابر این آبیاری سطحی
4
محدود به زمینهایی میشود که قبلا تسطیحشده و دارای شیب مناسبی هستند ولی باید در نظر داشت که در شرایطی که
هدایت الکتریکی آب آبیاری بالا باشد استفاده از این روش اجتناب ناپذیر است. آبیاری سطحی برای خاکهای سبک و شنی
مناسب نیست و نیاز به دبی آب بالایی دارد.
در شرایط آبیاری سطحی قطع اولین آبیاری بهار با 22 % صرفه جویی در مصرف آب آبیاری ، ضمن اینکه افت عملکرد عملکردی
) ندارد، بلکه سبب افزایش 3.3 درصد عملکرد نیز می شود)توکلی 1392
آبیاری تحت فشار: به دودسته آبیاری بارانی و قطرهای)موضعی(طبقه بندی میشوند.
آبیاری بارانی نیز به دو دسته کلاسیک)غیر مکانیزه( و مکانیزه)ویلموو،لینیر، سنترپیوت( و آبیاری قطرهای به روشهای آبیاری
آبیاری زیرسطحی (Bubbler irrigation) آبیاری بابلر (Spray irrigation) آبیاری اسپری (Drip irrigation) قطرهای
تقسیمبندی میشوند. (Subsurface irrigation)
در روشهای آبیاری بارانی کلاسیک، جابهجایی آبپاشها یا لولههای جانبی بهکمک نیروی کارگری انجام میشود. انواع روشهای
کلاسیک شامل کلاسیک کاملاً متحرک، کلاسیک نیمهمتحرک، کلاسیک ثابت با آبپاشهای متحرک، کلاسیک کاملاً ثابت و
کلاسیک شیلنگی با قرقره است.
در آبیاری بارانی، آب به صورت قطرات مشابه باران از آبپاشها خارج شده و بر روی گیاه و زمین کشاورزی میبارد و تمام مزرعه
آبیاری می گردد و به فشار بیشتری نسبت به سیستم آبیاری قطره ای نیاز دارد اما در روش آبیاری قطرهای، آب از قطرهچکانها
به صورت قطرهای یا چکهای خارج میگردد. همچنین تنها محدوده اطراف گیاه آبیاری میشود و باعث مصرف کمتر آب و افزایش
راندمان آبیاری نسبت به سیستمهای آبیاری بارانی میگردد.
/آبیاری تحتفشار
روش های آبیاری تحت فشار طی سالیان متمادی در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می گرفته است. بطور کلی سیستمهای
آبیاری تحتفشار به روشهایی گفته میشود که آب را توسط لوله و تحت فشاری، بیش از فشار اتمسفر در سطح مزرعه توزیع
میکنند .روشهای آبیاری تحت فشار اغلب با وجود راندمان بالا با محدودیتهای متعددی مواجه هستند که مانع از کاربرد
وسیع آنها شدهاست .یکی از مهمترین موانع آنها این است که در طول چند سال سبب تجمع شوری در خاک شده و لازم است
حتما آبشویی دورهای در برنامه این روش قرار گیرد.استفاده از این روشها پیشزمینههای متعددی از جمله نیاز به یکپارچهسازی
اراضی کشاورزی، سرمایهگذاری کلان دولتی و خصوصی، با صرفهترشدن کار کشاورزی برای تولیدکننده را میطلبد.از مزایای
این روش: راندمان بالا در آبیاری، بالا بردن کیفیت و کمیت محصولات تولیدی کشاورزی، یکنواختی پخش آب در سطح زمین،
امکان پخش کود یا سم همزمان با آبیاری، نیاز کمتر به نیروی کارگری و... است اما در مواردی که شیب زمین زیاد است نمیتوان
از این روش آبیاری استفاده کرد و باید زمین تسطیح و یا شیببندی شود .
/ آبیاری بارانی
در آبیاری به روش بارانی، آب با فشار در داخل یک شبکه لولهکشی شده جریان پیداکرده و سپس از خروجیهایی که روی این
شبکه تعبیهشده و آبپاش نامیدهمی شوند، خارج میشود . ساختمان آبپاشها طوری است که وقتی آب با فشار از آن خارجمیشود
5
بصورت قطرات ریز و درشت درآمده و مشابه باران در سطح مزرعه ریختهمیشود. موارد کاربردی آن برای محصولاتی است که
بصورت متراکم کشتمیشوند، گیاهانی که واجد ریشه کمعمق هستند، دراراضی با عمق کم خاک زراعی و اراضی که با شیب و
نقوذپذیری زیاد هستند.سیستم آبیاری بارانی را نمیتوان در مناطق بادخیز و یا نواحی بسیار خشک استفاده نمود. آبیاری بارانی
بهتر است در فصل سرد سال انجام شود که هوا از خنکی بیشتری برخوردار است.
/آبیاری قطرهای
آبیاری قطرهای روشی بسیار آسان برای آبدادن به هر گیاه از جمله درختان و تاکها است. سیستمهای قطرهای به آب کمتری
نسبت به سایر سیستمهای متداول آبیاری نیاز دارد . مث لاً در باغات درختان جوان ، آبیاری با سیستم قطرهای تنها نصف آب
مورد نیاز آبیاری بارانی یا سطحی میباشد. این روش هزینههای بهرهبرداری را کاهش میدهد .آبیاری قطرهای روشی کارآمد
) برای صرفهجویی در مصرف آب و افزایش کارایی مصرف آبآبیاری محسوب میشود)احمد آلی و خلیلی 2009
/آبیاری زیرسطحی
در این روش محل خروج آب زیر سطح خاک قرار دارد . لولههای جانبی آبیاری قطرهای زیرسطحی در عمق حدود اً 10 تا 60
سانتیمتری خاک قرار دارند و آبیاری در زیر سطح خاک صورت میگیرد که باعث به حداقل رسیدن تبخیر آب، صرفهجویی در
مصرف آب و کنترل علفهای هرز میشود. همچنین این سیستم موجب کاهش رطوبت محیط زیرین گیاه شده که در کاهش
بیماریهای قارچی مؤثر است. در این روش آبیاری بهتر است فواصل آبیاری کوتاه باشند .آبیاری قطرهای زیرسطحی ذرت یک
نمونه بسیار موفق از استفاده از این سیستم محسوب میشود.
در قدیم در مناطق حاشیه کویری ایران از روشی به نام آبیاری کوزهای استفاده میشده است که در واقع نوع سنتی روش آبیاری
زیرسطحی بهشمار میرود. در آبیاری کوزهای یک ظرف سفالین قابل نفوذ در داخل خاک و نزدیک گیاه قرار داده میشود و آب
بهصورت دستی به داخل کوزه ریخته شده و از جداره ظرف بهتدریج جذب خاک و گیاه میشود.
/آبیاری کمفشار
در بعضی از مناطق، به دلایل خاص ازجمله عدم دارابودن استخر و منبع آب اختصاصی برای کشاورز به دلیل حق آبههای
متفاوت، اجرای روش تحت فشار و هزینه ی اولیهی بالای آن صرفهی اقتصادی ندارد، هزینههای زیاد تأمین انرژی، تبخیر زیاد،
وجود شرایط شوری و الگوهای کشت خردهمالکی، کمبود آب در مناطق مختلف کشور و اصلاح الگوی مصرف، اجرای سامانههای
نوین آبیاری امکانپذیر نمیباشد. بنابراین گزینه مناسب برای کاهش هزینهها و بهرهوری کافی و بهینه از ذخایر آبی موجود،
استفاده از سامانههای آبیاری کمفشار است.
در این روش نیازی به پمپاژ، استخر و قطرهچکان نبوده و انرژی اولیه با توجه به اختلاف ارتفاع سطح آب از مبدا تا مزرعه قابل
تامین است، آب با استفاده از فشار آب موجود در لولههای آبرسانی مزرعه و یا با فشار کم درون یک مخزن کوچک میریزد .در
این روش بدلیل استفاده از لولههای پلیاتیلن با قطر 40 میلیمتر نیاز به تعویض لولهها مانند آبیاری قطرهای نیست، توزیع آب تا
حد زیادی بطور یکنواخت قابل تامین است .از نظر اقتصادی بسیار مقرون به صرفه و هزینههای نگهداری خطوط و شبکه در حد
صفر کاهش مییابد، نیاز به سرمایهگذاری کمتر و هزینه پایینتر انرژی و کاهش تلفات انرژی، نیاز کمتر به نیروی انسانی مورد
6
نیاز جهت بهرهبرداری به لحاظ مکانیزهبودن سامانه، امکان آبیاری اراضی ناهموار و پرشیب، کمشدن تبخیر و نشت آب، جلوگیری
از توسعه و گسترش علفهای هرز در سطح مزارع، حذف قطرهچکان و مشکلات گرفتگی قطرهچکان، کاهش زمان انتقال آب
بین منبع آب و مزرعه، افزایش راندمان آبیاری، جلوگیری از آلودگی منابع آب زیرزمینی، کنترل بیماریهای انسانی و کاهش
هزینههای نگهداری و کاربرد سامانههای آبیاری و... میباشد.
در زمینهای ناهموار که آبیاری یکسان انجام نمیشود، آبیاری کم فشار امکان کنترل بسیار بیشتری را برای مزرعهدار
فراهممیکند و کشاورز میتواند در تغییر زمان آبیاری بخشی از مزرعه، بر میزان آبیاری آن اشراف کامل داشتهباشد.
*سازگاری با پدیده تغییر اقلیم از طریق تغییر الگوی کشت
الگوی بهینه متناسب با منابع و محدودیتهای آب یکی از راهکارهای تحول در نظام کشاورزی و حرکت به سوی پایداری تعریف
میشود.
ترویج کشت محصولات با نیاز آبیکم و پرهیز از کشت محصولات آببر مثل یونجه، سیبزمینی، ذرت و...در زمان خشکسالی،
باید بررسیشود که هر محصول به اندازه و در مکان مناسب کشت شود، به طور مثال سبزیجات و میوههای پرآببر مانند
هندوانه که نیاز مردم است را نمیتوان دیگر تولید نکرد بلکه با مدیریت آن و کشت در مکان مناسب میتوان این محصولات را
تولید کرد . بهطورکلی میتوان دریافت که بهینهسازی الگوی کشت در سناریوهای برداشت مختلف، نگاهی جامع در اختیار
.) مسئولان برای مدیریت پایدار منابع ارزشمند و محدود آب و تخصیص بهینه آن قرار میدهد)کماسی و همکاران 1400
*اولویت دهی به گیاهان پاییزه به منظور استفاده از بارندگی پاییز و زمستان
کشت گیاهان پاییزه به منظور استفاده از بارندگیهای پاییز، نیاز آبی را کاهش داده و با استفاده از بارانهای نیمهی دوم سال
بهرهوری آب افزایش مییابد .به عنوان مثال سیر گیاهی است که میتوان آن را به صورت پاییزه نیز کاشت و از بارندگیهای
پاییز و زمستان برای پرورش آن استفادهکرد.
*کشت گیاهان کمتوقع و ارقام گیاهان زودرس پرمحصول مانند سورگوم
سورگوم در مقایسه با ذرت تقریباً 30 درصد مصرف آب کمتری دارد. این در حالی است که عملکرد سورگوم در هر هکتار، حدود
1.5 برابر ذرت است. لذا در راستای توسعه کشت سورگوم، کاهش سطح زیر کشت ذرت در کنار افزایش عملکرد سورگوم را
میتوان در دستور کار کشاورزان قرار داد.
*در کشت بهاره استفاده از گیاهانی که دوره رشد آن کوتاه و تطابق بیشتری با پراکندگی بارندگی منطقه داشتهباشند.
در مناطقی که میتوان کشت بهاره انجام داد و عملکرد اقتصادی نیز به همراه داشتهباشد، میتوان با فرار از تنشهای کمآبی،
گرمازدگی، بادزدگی و با مصرف آب کمتر تولید قابل قبولی را بدستآورد. ارقام بهاره متحمل به سرما به منظور کشت
پاییزه زودتر قابل برداشت هستند.
*زهکشی و استفاده مجدد از آبهای آبیاری
7
استفاده کامل از آب زهکشی یک بخش مهم از مدیریت آب محسوب میشود. یک سیستم استفاده مجدد خوب میتواند برای
کاهش و جذب رواناب با توانایی ذخیره آب برای مصارف بعدی مهم و مفید باشد و باعث افزایش انعطافپذیری در زمانبندی
آبیاری شود. میتوان با جمعآوری هرزآبها زمینه کاهش بیابانزایی را فراهمنمود. برخی از کاربردهای جمعآوری آب باران و
هرزآبها عبارتند از: آبیاری گیاهان کشتشده، مصارف در دامداریها و دامپروریها، استفاده دراستخرهای پرورش ماهی.
*توسعه کشت گلخانهای
یکی از بهترین راهکارهای پیشنهادی جایگزینی کشتگلخانهای به جای روشهای سنتی در شاخههایی از کشاورزی است که
قابلیت تبدیلشدن به گلخانه را دارند .توسعه کشت گلخانه ای برای نگهداری آب در بخش کشاورزی و تولید مواد غذایی است .
استفاده از زمین وآب محدود، بدلیل افزایش عملکرد و کیفیت بهتر محصول، به کشاورز این امکان را میدهد که قادر به کسب
درآمد کافی باشد.
*حفاظت و بازیافت در بخشهای مصرف
استفاده از آب بازیافتی یکی از مهمترین روشهایی میباشد که از سالهای پایانی سده بیستم در برخی کشورها اجرا شده است و
راهکاری برای کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی است . استفاده از آب تصفیهشدهی پساب و فاضلابهای شهری وصنعتی برای
آبیاری سطح وسیعی از زمینهای کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرد و میتواند منبع با ارزشی را فراهمکند زیرا سرشار از
املاح است که بازده محصولات کشاورزی افزایشمییابد.
دیگر اقدامات
اصلاح و بهبود سامانههای سنتی آبیاری سطحی. 
انجام آبیاری متناسب با رشد گیاه که بایستی زمان و میزان آبیاری در نظر گرفته شود .مثلا کاهش فواصل آبیاری در 
مزارع گندم و جو در مناطق سرد و معتدل.
تسطیح و قطعهبندی مناسب اراضی برای اجرای روشهای آبیاری کرتی و نواری که میتواند ضمن کاهش مصرف آب، 
عملکرد محصول را نیز افزایش دهد.
انجام شخم سطحی پس از آبیاری. 
انتخاب شیب مناسب زمین و ایجاد پستی بلندی منظم در سطح زمینهای مسطح به منظور دستیافتن به پخش 
یکنواخت آبآبیاری در مزرعه.
احداث استخرها جهت استحصال آب. 
استفاده از آب شور برای تولید گندم به منظور کاهش مصرف آب 
جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی و استفاده از گیاهان پوششی در طول پاییز و زمستان به منظور جلوگیری از ایجاد 
روانآبها و افزایش نفوذ و ذخیره رطوبت در خاک.
استفاده از بذور مناسب با نیاز آبی پایین. 
8
بهبود روشهای کشت و رعایت اصول بهزراعی)تاکید بر کشت بهموقع، انجام کشت مکانیزه، توسعه کشتهای متراکم، 
رعایت تناوب زراعی با کشت ارقام مناسب، خشکهکاری در اراضی دیم
کنترل بهموقع آفات، بیماریها وعلفهای هرز و مبارزه مکانیکی با علفهایهرز مزارع 
انجام آبیاری تکمیلی در زراعت دیم برای کاهش اثرات خشکسالی 
استفاده از ارقام پاییزه بهجای ارقام تابستانه در الگوی کشت گیاهان دارویی 
استفاده از کود پتاسیم در شرایط کمآبی جهت افزایش مقاومت گیاه به خشکی 
عدم مصرف کودسرک در زمان شروع گلدهی در شرایط کمآبی 
کاهش کوددهی در زمان خشکسالی مثلا کاهش مصرف کودهای شیمیایی تحریککنندهرشد مانند کودهای ازته در 
شرایط کمآبی
استفاده از کود فسفر در شرایط کمآبی در خاکهایی که فسفر خاک پایین است 
روشهای نوین کشت بهجای کشتهای سنتی مثلا کشت خشک برنج که 50 % در مصرف آب صرفهجویی خواهدشد. 
بر اساس قوانین مرتبط با منابع آبی رعایت حقابه زیستبومها هم یک اولویت است که در مدیریت جامع به آن توجه 
ویژه میشود در همه زمینهها صرفهجویی شود.
رعایت حقآبه و توسعه کشاورزی، صنعت و شهرنشینی بطور برنامهریزی شده پیش برود و گاهی لازم است متوقف شود. 
کشتهای جایگزین، کاهش مخاطرات تامین آب شرب و حفظ باغات موجود با توجه به جامعهشناسی اجتماعی منطقه 
از جمله مطالعات ضروری است
نتیجهگیری
ایران به عنوان یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک کره زمین با مشکل کمآبی مواجهاست .تغییرات اقلیمی وکاهش
بارندگیها(تقریباً یک سوم تا یک چهارم متوسط بارندگی دیگر نقاط جهان(، نشست دشتها، خشکشدن دریاچهها مانند ارومیه،
رودکارون، زایندهرود و.....، آلودهشدن آبها)سطحی-زیرزمینی( روند صعودی و افزایشی جمعیت کشور و نیاز به محصولات
کشاورزی، عدم مدیریت صحیح آب و مصرف آن در کشور، توسعه مزارع و باغهای کشاورزی بر اساس نظام آبیاری غرقابی باعث
شده نیازهای آبی به شدت افزایش یابد . نیازهای آبی که تاکنون بصورت سفرههای آب زیرزمینی تامین میشده باعث فشارهای
زیادی بر منابع و تنش آبی شدید و بحران آب را رقم زده است که تهدیدی جدی برای حیات توسعه پایدار و امنیت اجتماعی
است و نیز منابع آبشیرین را به کالایی مهم تبدیل کردهاست .از طرفی توسعه صنعت کشاورزی بدون منابع آب غیرممکن است
و با رشد روزافزون مصارف آب در سالهای آتی باید با آگاهی، دانش، برنامهریزی و مدیریت، خسارتهای ناشی از آن را به حداقل
رساند.
کشاورزی به خصوص در مناطق خشک و نیمه خشک به آبیاری وابسته است از این رو نقش جهانی در فعالیتهای این بخش دارد
.) و بدون آن تولید در این بخش امکانپذیر نیست)امیر و فیشر 1399
با وجود اینکه آمارهای سازمانهای آب در بسیاری از استانها گواه ناکافی بودن منابع آب زیرزمینی و بیانگر کاهش روزافزون و
کمبود آبهای سطحی است، اما مصرف آب در بخش کشاورزی هنوز اصرافگرایانه است و با هرزرفت فراوان همراه میباشد.
9
محدودیت آب یکی از عواملی است که می تواند توسعه کشور را دچار مشکل نماید . بحران آب یک بحران مدیریتی است و از
اهمیت بسیار بالایی در توسعه کشاورزی برخورداراست . لذا آگاهسازی عمومی، مشارکت مردم در برنامهریزی و مدیریت آب
لازماست تا بتوان روش مدیریت استفاده از آب را تغییر داد و آیندهای مطلوب برای زمین و مردم آن رقم زد.
منابع:
توکلی .علیرضا.) 1392 (.کم آبیاری و مدیریت آبیاری تکمیل گندم آبی و دیم در شهرستان سلسله .نشریه پزوهش آب 
در کشاورزی جلد 27 شماره 4
113- عزیزی،جعفر) 2001 (.پایداری آب کشاورزی. اقتصاد کشاورزی و توسعه شماره 36 ،صفحه 146 
کماسی مهدی، علیزاده فرد امیر، احمدی مسعود. 1400 .مدیریت بهینه برداشت منابع آبهای زیرزمینی با استفاده از 
الگوریتم.پژوهشهای حفاظت آب و خاک.
مجموعه مقالات یافتههای تحقیقاتی کشاورزی و منابع طبیعی. آذرماه 93 شهرکرد. مدیریت هماهنگی ترویج مرکز 
تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی.
 Amir, I. & Fisher, F.M. (1999); “Analyzing Agricultural Demand for Water with an Optimizing
Model”. Agricultural System, 61: 45-56.