صادرات محصولات ارزان آب بر با وجود بحران آب
هندوانه و خربزه در صدر،سیب‌زمینی قعر جدول
نویسنده: محبوبه محمدی
ایران کشوری با اقلیم گرم و خشک است که خشکسالی های طولانی مدت را از سر گذرانده است و طبق گفته کارشناسان هم اکنون نیز در یک دوره خشکسالی 30 ساله به سر می‌برد. بحران آب در کشور ما تحت تاثیر سه عامل عمده رشد جمعیت، کشاورزی ناموثر و مدیریت بد و عطش توسعه قرار دارد. منابع آب تجدید پذیر کل ایران به ۱۳۰ میلیارد متر مکعب بالغ می‌گردد. مطالعات و بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال ۱۳۸۶ از کل منابع آب تجدیدشونده کشور حدود ۸۹/۵ میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخش‌های کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشت می‌شده که حدود ۸۳ میلیارد متر مکعب آن (۹۳ درصد) به بخش کشاورزی، ۵/۵ میلیارد متر مکعب (۶ درصد) به بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای متفرقه دیگر اختصاص داشته است.
مصرف خانگی مردم از آب های زیرزمینی تنها 7 تا 8 درصد است که رقم بالایی محسوب نمی‌شود و با توجه به این که بیشترین مصرف آب ایران در بخش کشاورزی است و مصرف خانگی سهم کمی در استفاده از آب دارد،مردم ایران نقش بزرگی در بحران آب کشور ندارند. مردم تنها ۷ درصد آب موجود در کل کشور را استفاده می‌کنند و اگر 20 درصد صرفه جویی در مصرف آنها محقق شود صرفا 5/1درصد آب کشور نجات پیدا می‌کند. در حالی‌که تنها 12 درصد مساحت ایران زیر کشت می‌رود، حدود ۹۳ درصد مصرف آب مربوط به کشاورزی است. با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. با توجه به اینکه در دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ خورشیدی حدود ۶۹ درصد از کل آب تجدیدپذیر سالانه مورد استفاده قرار گرفته، براساس شاخص سازمان ملل و همچنین بر اساس شاخص مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد.
نه به صادرات محصولات آب بر
محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی دو رو ز پیش اعلام کرده بود: دولت یازدهم به هیچ عنوان به دنبال صادرات هندوانه و سیب زمینی خام نیست زیرا آب کافی در کشور وجود ندارد که بخواهیم چنین محصولاتی تولید کرده و صادر کنیم و این به لحاظ اقتصاد کلان نیز به نفع کشور نیست بنابراین باید نسبت به صدور این کالاها با انجام فرآوری و ارزآوری بیشتر اقدام کنیم. این عضو کابینه یازدهم در خصوص صادرات سیب زمینی خام به سایر کشورها نیز گفت: باید با التماس کشورهای اطراف را به خرید سیب زمینی ایرانی تشویق کنیم چرا که اگر این صادرات صورت نگیرد، همان پول ناچیز هم به کشاورز نمی رسد و البته اینها تک‌مضراب‌های دولتی است و جزو سیاست‌های ما محسوب نمی شود.
هندوانه و خربزه صدرنشین صادرات کشاورزی
اما با وجودصحبت‌های وزیر جهاد کشاورزی، شواهد
نشان می‌دهد
که صادرات محصولات کشاورزی ارزان آب بر مثل هندوانه و خربزه بخش مهمی از صادرات
میوه و تره بار کشور را تشکیل می‌دهد. با وجود این که بر اساس آمار، صادرات میوه و
تره بار در سال ۹۴ نسبت به سال ۹۳ حدود 30 درصد از نظر وزنی و ارزشی کاهش یافته
اما بازهم محصولاتی از قبیل هندوانه و خربزه صدر نشین صادرات محصولات کشاورزی در کشور بوده
است. طبق آمار ارائه شده صادرات هندوانه و خربزه از نظر وزنی به بیش از
622 هزار و 300 تن به ارزش 152 میلیون دلار می‌رسد، در حالی که این دو محصول
جزو آب‌برترین محصولات کشاورزی در گروه سبزی و صیفی اند و مشخص نیست که این میزان
صادرات دقیقا از نوع کم‌مصرف و گلخانه‌ای بوده یا همان تولید سنتی و پرآب کشاورزان
که با ارزش ناچیزی صادر شده است. چرا که براساس همین آمار هر کیلوگرم هندوانه و خربزه
کمتر از 250 سنت به کشورهای مختلف صادر شده است. در حالی که به گفته عیسی کلانتری
، وزیر اسبق جهاد کشاورزی و دبیرکل خانه کشاورز براساس سیاست‌های توسعه
پایدار صادرات محصولات کشاورزی از نظر اقتصاد آب به صرفه است که به ازای صادرات هر
کیلوگرم ماده خشک بیش از یک دلار ارزآوری نصیب
کشور شود.
مدیریت برنامه ای در کشور اقتضایی شده
محمد حسین کریمی پور، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، در خصوص صادرات محصولات ارزان آب بر، گفت: کشور ما در استراتژی‌ها دچار تناقضات متعدد و بلاتکلیفی است. صادرات هندوانه و خربزه تنها یک نمونه از آن است یعنی ما در استراتژی‌هایمان از یکسو به صادرات محصولات کشاورزی تشویق می‌کنیم ولی در مقابل آن نگاه درستی به قصه مصرف آب هم نداریم. از طرف دیگر کاهش مصرف آب را در برنامه‌های ملی قرار می‌دهیم که متاسفانه در این باره هم وضعیت مناسبی نداریم. وی ادامه داد: برنامه‌های چهارم و پنجم هر دو تکلیف می‌کند که میزان اضافه برداشت از منابع زیرزمینی آب 25 درصد باید کاهش پیدا کند، درحالی‌که اعداد عملکرد برنامه چهارم که منتشر شد، نشان می‌دهد استفاده از این منابع 60 درصد افزایش داشته و امروز همچنان این سوال وجود دارد که چرا کشوری که آب ندارد، چنین محصولات ارزان آب بری را تولید و صادر می‌کند؟ ما در بسیاری از مناطق ایران با چالش کمبود آب روبه‌رو هستیم، ازجمله در دشت ارومیه، دشت نیشابور و مناطق متعدد همدان. در این مناطق بحران آب به قدری عمیق است که می‌تواند استقرار تمدنی اقوام ایرانی را به چالش بکشد. پاسخ این است که ما در کشور با فربهی اسناد بالادستی و با فربهی استراتژی روبه‌رو هستیم.
قوانین متعدد و برنامه های 5 ساله و ابلاغیه‌های رهبری داریم که خیلی از این اسناد استراتژیک بالادستی باهم همخوانی ندارد و در برخی موارد احکام متعدد غیرقابل جمعی دارد و اینها باعث شده که مدیریت برنامه‌ای در کشور تبدیل به مدیریت اقتضایی شده است. این درواقع مصیبت بزرگ، تورم برنامه‌ای و عدم اجرای برنامه در کشور است.
بهار، مناسب برای صادرات هندوانه و خربزه
یونس ژائله، بنیانگذار صنایع غذایی شیرین عسل نیز در این باره گفت: بازار صادرات محصولاتی همچون هندوانه و خربزه در فصل بهار که این محصولات نوبرانه هستند و در بازار جهانی فروش خوبی دارند را نباید از دست بدهیم زیرا در این فصل، نیاز شدید آبی در کشور وجود ندارد و بارندگی هم به میزان لازم داشته‌ایم و مشکلی به لحاظ کمبود آب نداریم، مشکل اصلی این است که ما در کشور محصولات پرآبی مثل چغندر قند که از هر 10 کیلوی آن یک کیلو شکر استخراج می‌شود و مصرف آب بسیار بالایی دارد، می‌کاریم. این محصول 10 برابر تولید شکر آب مصرف می‌کندو درجاهایی مثل حاشیه دریاچه ارومیه تولید می‌شود که خود با بحران کم آبی مواجه است و به جای جایگزین کردن محصول، کشت را ادامه می‌دهند و این باعث می‌شود مصرف آب درمنطقه بالا برود و همچنین این محصول صرفه اقتصادی بالایی برای کشور ندارد.
ایجاد جایگزین برای کشت نیشکر
ژائله با بیان این که به جای کشت این محصول می‌توان به قیمت جهانی، شکر خام وارد و در کارخانه آن را برای مصرف نهایی آماده سازی کرد، تصریح کرد: این در حالی است که صادرات هندوانه در کشور ما به این میزان زیاد نیست. صادرات ما در فصلی زیاد است که هندوانه در میناب و بندرعباس تولید می‌شود و در آن فصل برای کشورهایی مثل ترکیه جاذبه دارد و بهترین زمان برای صادرات است ولی در فصل‌هایی که کشور با کمبود آب مواجه است، صادرات هندوانه و خربزه در کشور توجیهی ندارد.
سیب زمینی یک کالای استراتژیک
وی همچنین درباره کشت سیب زمینی بیش از حد مورد نیاز کشور گفت: بحثی که در اینجا مطرح است این است که باید سیب زمینی به اندازه نیاز تولید شود. اگر برای صادرات هم تولید می‌کنیم باید به میزانی تولید کنیم که مورد نیاز بخش صادرات است. در کشور ما سیب زمینی یکی از کالاهای استراتژیک است و مصرف عمومی دارد و آن میزانی که تولید می‌شود برای مصرف داخلی کشور است. کشاورز چون فکر می‌کند درآمد بهتری از سیب زمینی به دست خواهد آورد، آن را به میزان زیاد تولید می‌کند.
لزوم ارائه الگوهای مناسب کشت از سوی دولت
بنیانگذار صنایع غذایی شیرین عسل افزود: دولت باید کشاورزان را در زمینه میزان تولید راهنمایی کند و زمین‌های کشاورزی را شناسنامه‌دار کند و برنامه‌ریزی مشخص داشته باشد که چه محصولات زراعی ای برای سال 95 نیاز کشور را تشکیل می‌دهند و از این محصولات چه مقدار برای مصرف داخلی و چه مقدار برای صادرات باید تولید شود، در این زمینه می‌تواند کمک مستقیم هم به کشاورز برساند، نه این که کشاورز به میزان بسیار زیادی محصول تولید کند و به دلیل زیادی تولید مجبور شود به قیمتی زیر قیمت تمام شده محصول خود را به فروش برساند. اینجاست که کشاورز خسارت می بیند و دولت مجبور می‌شود خسارت کشاورز را هم پرداخت کند. این مسئله جای این را دارد که ما در بخش کشاورزی نگرش استراتژیک خاص خود را داشته باشیم. سال هاست که بودجه های کلانی به بخش کشاورزی اختصاص داده می‌شود و نتیجه خوبی هم از آن گرفته نمی‌شود. علاوه بر آن کشاورزی ما صنعتی و مکانیزه هم نشده است.
ژائله در پایان بیان کرد: دولت باید الگوهای کشت مناسب را به کشاورز بدهد و بر اساس آن برنامه وزارتخانه و برنامه‌های تولید تدوین شود یعنی برای زمین‌های شناسنامه‌دار امکانات و یارانه مشخص در نظر گرفته شود و همچنین با قیمت مشخصی محصول کشاورز خریداری شود.
