تاریخچه باغ ایرانی

مقدمه

باغ و باغ‌آرایی از دیرینه‌ترین روزگار در میان تمدن‌های مختلف بشری وجود داشته است، در این میان ‏ایرانیان جایگاه و مرتبه ای ویژه داشتند. اهمیت پرداختن به باغ و باغ سازی و ارج نهادن به طبیعت در ایران ‏تا حدی بوده است که به صورت یک آیین مذهبی در می‌آید. اهمیت این مساله تا جایی پیش می‌رود که ‏الیزابت معینیان معتقد است، مسلمانان باغ ایرانی را همتای زمینی بهشت موعود قرآنی یافتند. فضای باغ ‏ایرانی همان‌گونه که توسط آبراهه‌هایش دقیقا مشخص شده، نظم کیهانی جهانی را نشان می‌دهد. همانند ‏الگوی چهار باغ که یک مصداق آن تمثیلی از چهار نهر بهشتی است و دیگری شرایط اقلیمی و کویری ‏ایران (تضاد با محیط کویری به مثابه بهشت در برابر جهنم) است. ‏

واژه شناسی باغ ‏

بسیاری از ادیبان و زبان شناسان باغ را برگرفته از ریشه کلمه بغ می‌دانند. بغ واژه‌یی است بسیار کهن که ‏در اوستا به شکل بگ و بغ به معنی بهره و بخش به کار رفته است. اما در سنگ نوشته‌های هخامنشی به ‏معنی خدا و در اوستا نیز به معنی تقسیم کردن به چند بخش آمده است. از این رو می‌توان ارتباط معنایی ‏بین باغ و بغ (خداوند) را به معنی دلیل وجودی باغ ایرانی مبتنی بر مکانی برای حضور خداوند روی ‏زمین تلقی کرد.

‏تاریخ باغ و باغ‌سازی در ایران آمیخته با افسانه بوده و منوچهر پیشدادی را نخستین احداث کننده باغ دانسته‌‏اند. به عنوان نمونه بنای آناهیتا در کنگاور روی صخره‌ ای بنا شده که از بطن آن صخره، چشمه‌های ‏متعددی ظاهر شده و موجبات حیاط و زندگی را در دشت گسترده فراهم می‌کند. چشم‌انداز و منظر ‏پیرامون این بنای ساسانی را دشتی سرسبز شکل می‌دهد که محل زیست انواع جانوران و گونه‌های نخیری است. پلان اولیه نیز موید این است که این بنا در مجموعه‌ ای از باغ در میان شکارگاهی شکل گرفته ‏است و چنانچه پلان غرفه‌هایی را که در دوران ایلخانیان ساخته را از پلان آن تفکیک کنیم، پلانی ساده به ‏دست خواهد آمد که فضای آن با فضاسازی مسکونی، کاخ اداری یا قلاع نظامی شباهت ندارد. بلکه آنچه ‏مشاهده می‌کنیم یک سیستم هدایت آب و آب نماسازی است که الگوی آن بسیار مشابه به الگوی باغسازی ‏ایرانی است. ‏بنابراین می‌توان گفت که باغ ایرانی حاصل خلق و توسعه یک پدیده فرهنگی- ایدئولوژیک بوده و مانند ‏معماری ایرانی و سایر هنرها هیچ چیز بی مورد (یا فقط برای زیبایی) وجود ندارد و آنچه مفید و لازم است، ‏زیبا عرضه می‌شود و جلوه ای در کمال جمال دارد.

باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب، برخوردار از حرمت ‏و محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط، موظف به کارایی و سوددهی، مساعد با قنات، صرفه جویی ‏و مجهز به پایداری است، از این رو یک هویت و موجودیت واقعی دارد که متعلق به جامعه و فرهنگ ‏ایرانی است و محصول تعامل عواملی است که از یک سو مبتنی بر ادراک محسوس و لذت آفرینی و از ‏سوی دیگر شخصیتی نمادین و تمثیلی دارد. ‏اما از دوره قاجار واژه پارک برای نخستین بار وارد فرهنگ ایرانی می‌‌شود و عناوینی چون پارک امین الدوله و ‏پارک اتابک ظهور پیدا می‌کنند. ورود و ظهور سبک معماری اروپایی نه تنها عمارات و بناهای اواسط قاجار ‏را در برمی‌گیرد بلکه شیوه باغ‌سازی این دوره را تحت تاثیر قرار داد، از این رو مهم‌ترین ویژگی در ‏باغ‌سازی دوره قاجار نفوذ سبک اروپایی در سبک ایرانی است که در این مقطع به صورت سطحی، تقلیدی ‏و بر پایه تمایلات تجددگرایانه انجام می‌شد. این روند از دهه 40 رونق پیدا می‌کند و نکته جالب این است ‏که پارک‌های این دوره به دو گروه تقسیم می‌شوند: 1- پارک‌هایی که در گذشته باغ بودند از جمله باغ ‏نیاوران، قیطریه و جمشیدیه. 2- پارک‌هایی که از همان آغاز به عنوان پارک طراحی شدند مانند پارک شهر و ‏نکته جالب توجه استفاده از الگوی منظم باغ ایرانی در کنار هندسه نامنظم مدرن است که شرایط حاکم بر ‏دوره قاجار را به نوعی دیگر تداعی می‌کند.

نتیجه

در نهایت باید بدانیم که امروزه در پارک‌سازی، نگهداری از ‏فضای سبز یکی از مهم‌ترین اصول است که در مقابل آفتاب سوزان و شرایط اقلیمی ایران بسیار سخت و ‏نیازمند مصرف آب فراوان است که ثمری نیز ندارد. در صورتی که در اروپا با رطوبت و بارندگی کافی ‏چمن خود به خود می‌روید. لذا بهتر است که یک‌بار دیگر به اصول و هندسه باغ ایرانی و نوع گل و درختان ‏توجه داشته باشیم و از هدایت آب‌های روان در کنار درختان بلند پرسایه و حوض‌های لبریز استفاده کنیم و ‏باغ را تجسمی از بهشت بدانیم.

منبع: روزنامه اعتماد